Artykuł przedstawia niektóre problemy, na jakie natrafia biegły sądowy w ocenie ważności testamentu. Opiniowanie dotyczy testatora, który nie może być bezpośrednio badany oraz okoliczności wyrażania woli.. Opiniowanie wymaga wykorzystania wszelkich materiałów zawartych w aktach sprawy, dokumentacji lekarskiej, niekiedy uczestnictwa biegłego podczas całego przewody sądowego.

Celem artykułu jest zasygnalizowanie niektórych problemów, na które natrafia biegły sądowy w opiniowaniu w sprawach dotyczących ważności woli testatora. Sporządzenie testamentu jest jedną z ważnych czynności prawnych. Istotnym, charakterystycznymi cechami tej czynności prawnej są jej jednostronność oraz odwołalność. Inną cechą tej czynności jest to, że skutkuje dopiero po śmierci testatora.

Testament można sporządzić w różnej formie w zależności od okoliczności, w jakiej znajduje się testator. Kodeks cywilny wyraźnie określa te okoliczności i rodzaj testamentu. Jedną z ważnych przesłanek kodeksowych jest to, że sporządzić lub odwołać może osoba, która posiada pełną zdolność do czynności prawnych. Z mocy prawa nieważny jest testament, gdy sporządzony jest w stanie wyłączającym świadomość albo swoboda powzięcia decyzji i wyrażenie woli oraz wówczas, kiedy testator działa pod wpływem błędu oraz na skutek groźby.

Na ogół sąd powołuje biegłego do oceny psychicznej zdolności testatora. Biegły może orzekać stan wyłączonej świadomości dla swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli o ile u testatora (opiniowanego) stwierdzi chorobę psychiczną, upośledzenie umysłowe lub przemijające zaburzenia czynności psychicznych. Szczególnym utrudnieniem dla biegłego jest fakt, że do wydania opinii dochodzi najczęściej po śmierci testatora. Biegły w takich okolicznościach pozbawiony jest możliwości badania testatora, a cała ekspertyza (opinia) może być oparta jedynie na materiale dowodowym, sylwetce psychicznej spadkodawcy w okresie poprzedzającym, a przede wszystkim w chwili sporządzania testamentu. Do trudnych zadań należy poznanie procesów decyzyjnych testatora.

Materiał dowodowy trafia do biegłego po zakończeniu przewodu sądowego. Nie oznacza to jednak, że biegły nie może wnioskować o uzupełnienie akt sprawy o istotne dla wydania opinii dowody. Jeśli zachodzi taka konieczność, świadkowie mogą być przesłuchiwani w obecności biegłego. Dopiero po uznaniu przez biegłego, że materiał dowodowy jest wystarczający, może przystąpić do czynności.

Ocenie biegłego poddaje się: sam testament, okoliczności jego sporządzenia, zeznanie wszystkich świadków, którzy wnoszą informacje dotyczące testatora, okoliczności spisania testamentu oraz materiał medyczny.

Na szczególne utrudnienia natrafia biegły w przypadku testamentu sporządzonego bez udziału notariusza, kiedy istnieje kilka równoległych dokumentów, różniących się treścią, częstotliwością zmiany testamentu oraz gdy wyznaczono na spadkobiercę osobę nieznaną rodzinie. Jeśli spadkobiercą jest osoba spoza rodziny, należy zbadać okoliczności takiej decyzji oraz to, czym testator się kierował w podejmowaniu decyzji (uwarunkowania decyzyjne i emocjonalne). Niekiedy w treści testamentu można znaleźć przesłanki takiej decyzji. Ważnym momentem jest dokonanie oceny faktycznego stanu majątkowego testatora, uwzględnienie wcześniejszych obietnic i zobowiązań.

Kiedy testament sporządzony jest własnoręcznie przez testatora, wówczas biegły ocenia treść testamentu pod kątem językowym, zwracając uwagę na poziom wykształcenia, zasób słownictwa, charakter pisma, pomyłki, skreślenia i dopiski. Analizy dokonuje się pod kątem ewentualnych zmian chorobowych. W przypadku testamentu ustnego istotne są tu wszystkie elementy i okoliczności. Biegły analizuje nie tylko stan zdrowia testatora, sposób wyrażania swojej woli, ale także uczestnictwo innych osób poza ustawowymi świadkami, chociażby rodziny. Na szczególna uwagę zasługują okoliczności poważnych zmian chorobowych, uniemożliwiających prawidłowe komunikowanie się z otoczeniem.

Innym dowodem podlegającym ocenie przez biegłego są zeznania świadków. Mamy tu do czynienia ze świadkami z kręgu rodziny oraz spoza niej. Członkom rodziny znacznie trudniej dostrzegać postępujące zmiany w stanie zdrowia i zachowania testatora, ze względu na stałe z nim przebywanie. Dalsza rodzina, osoby obce - mogą takie zmiany zauważać. Ocenie podlegają dane dotyczące stanu psychicznego a także motywacja. Biegły pod żadnym pozorem nie wypowiada się w kwestii wiarygodności zeznań, co należy do kompetencji sądu. Biegły ocenia testatora pod kątem psychopatologii.

Dokumentacja medyczna dla biegłego lekarza stanowi bardzo istotny materiał dowodowy. Wszystko to, co zawiera historia choroby, dynamika zmian w stanie zdrowia, może mieć wpływ na treść opinii. Biegły wykorzystuje wszystko to, czego dowiedział się z dokumentów. Do tych dokumentów można zaliczyć karty informacyjne, raporty pielęgniarek, wyniki badań i konsultacji, czasami wynik sekcji zwłok, cały czas mając na względzie czas, w jakim sporządzono testament i wszelkie okoliczności mające wpływ na proces decyzyjny. Jeśli spadkodawca w chwili sporządzenia testamentu przejawiał czynne objawy psychopatologiczne, upośledzenie umysłowe lub był pod wpływem alkoholu – to oznacza, że nie miał możliwości swobodnego powzięcia decyzji i wyrażania woli.

Inną kwestię stanowi wpływ leków, szczególnie przeciwbólowych, na psychikę. Trzeba pamiętać, że sam ból, szczególnie uporczywy i intensywny, wpływa niekorzystnie na stan psychiczny, wzmaga drażliwość, niepokój, zaburza koncentrację uwagi. Powszechnie uważa się, że nie każdy stan ciężkiej choroby somatycznej osoby w podeszłym wieku musi skutkować złym stanem psychicznym, szczególnie wówczas, kiedy jest odpowiednio leczony. W przypadku osób z zaburzeniami i chorobami neurologicznymi, zdarza się jednak, że choroby te uniemożliwiają prawidłowy kontakt, a tym samym wyrażenie woli. Dotyczy to szczególnie testatorów po przebytym udarze mózgu i afazją. Istotną kwestią jest tu ocena głębokości zaburzeń otępiennych, afatycznych i, możliwości komunikacji. Jeśli nie ma zbyt dużych zaburzeń otępiennych, a występuje afazja, to o możliwościach wyrażania woli decyduje rodzaj afazji.

W psychiatrii, neurologii i psychologii afazja znana jest jako termin oznaczający zaburzenie tworzenia, rozumienia i odtwarzania mowy. Na skutek udaru mózgu w okolicy 45 pola Broca powstają zaburzenia ekspresyjne mowy – afazja motoryczna (ruchowa lub ekspresyjna). Zaburzenia tego typu to trudności lub wręcz niemożność mówienia. Począwszy od zniekształceń wyrazowych i gramatycznych, aż do całkowitej niemoty. Osoby dotknięte tego typu afazją na ogół zdają sobie sprawę z występujących u siebie zaburzeń i dążą do ich przezwyciężenia. Przy uszkodzeniu ośrodka Broca rozumienie mowy jest zachowane. Rozpoznanie tego typu afazji ma znaczenie w ocenie ważności spisanego testamentu.

Często pojawia się na skutek udaru afazja korowa (uszkodzenie korowych ośrodków czuciowych), zwana inaczej recepcyjną lub odbiorczą, której charakterystyczną cechą jest upośledzenie lub wręcz całkowite zniesienie rozumienia mowy, najczęściej połączonej z próbami kompensacji ekspresyjnej. Przybiera ona postać wielomówności, zniekształcania wyrazów, liter. Mowa u tego typu chorego zawiera neologizmy wypowiadane bezładnie, alogicznie, z zaburzoną składnią. Trudno w tym wypadku o krytyczny stosunek do swojego upośledzenia. Zarówno afazja czuciowa i ruchowa na ogół nie występują w czystej postaci.

Jeszcze inna postacią afazji jest jej forma amnestyczna. Przy tego typu afazji, testator będzie prezentował trudności w nazywaniu przedmiotów, aczkolwiek znacznie lepiej posłuży się opisem funkcjonalnym przedmiotu.

Poza korowymi zaburzeniami mowy występują afazje podkorowe - czysta afazja czuciowa i ruchowa. W czystej afazji podkorowej czuciowej występuje znaczne zaburzenie rozumienia mowy słuchowej oraz jej powtarzanie, zaburzenia czytania i pisania. Rozpoznawanie przedmiotów jest zachowane, natomiast upośledzone jest ich nazywanie. W podkorowej afazji ruchowej (artykulacyjnej) dochodzi do izolowanych zaburzeń artykulacji mowy, przy zachowanej funkcjonalnej sprawności motorycznej, rozumienia ze słuchu, czytania i pisaniu.

Na skutek udaru mózgu pojawić się może jedna z postaci afazji transkorowej. Ten rodzaj zaburzeń mowy charakteryzuje umiejętność powtarzania zasłyszanych wypowiedzi, przy występujących zaburzeniach innych funkcji językowych. W transkorowej afazji ruchowej zachowany jest wprawdzie mechanizm powtarzania i rozumienia mowy, przy jednoczesnym zaburzeniu spontaniczności wypowiedzi zarówno słownej, jak i na piśmie. Pojawiają się typowe objawy uszkodzenia mózgu; perseweracje, czy opuszczenia i zniekształcenia graficzne liter. Istotą transkorowej afazji ruchowej jest brak napędu mowy, trudności w inicjowaniu i rozwijaniu spontanicznej wypowiedzi.

W transkorowej afazji czuciowej, podobnie jak w innych afazjach transkorowych, zachowana jest czynność powtarzania mowy, przy zaburzeniu rozumienia słyszanych wypowiedzi. Mowa spontaniczna jest płynna z elementami amnestycznej parafazji semantycznej, perseweracjami i neologizmami. W afazji przewodzenia (kondukcyjnej) testator w tego typie afazji prezentuje zaburzenia w powtarzaniu zasłyszanego tekstu, przy zachowanych w różnym stopniu innych funkcji mowy, chociażby spontaniczność wypowiedzi lub jej rozumienie. Dodatkowo pojawiają się zaburzenia nazywania obiektów i czynności, głośnego czytania i pisania pod dyktando. Mowa spontaniczna jest płynna z parafazją głoskową.

Za każdym razem należy sięgnąć do dokumentacji lekarskiej i zapoznać się z rozpoznaniem klinicznym. Jeszcze inna kwestią jest rola motywacji w podejmowaniu decyzji testatora. W przypadku braku przesłanek świadczących o występowaniu zaburzeń psychicznych, objawów psychopatologicznych typu wytwórczego, kiedy nie występuje otępienie zakłócające funkcje poznawcze, pozostaje ocena aspektu emocjonalnego motywacji, szczególnie, kiedy spadkobiercą pozostaje osoba z dalekiej rodziny, obca, ale jedyna opiekująca się testatorem. Wypowiadanie się w tej kwestii wymaga od biegłego poznania sytuacji testatora, jego kontaktów z bliższą i dalszą rodziną, możliwością wywierania wpływu na swobodę decyzji. Nie jest to proste zadanie dla biegłego. Powstaje problem, jak interpretować, jak oceniać świadomość i swobodę testowania.

W przeciwieństwie do sądu, biegły może wydać opinię jednoznaczną lub alternatywną. Jednoznaczna jest wówczas, kiedy brakuje psychologiczno-psychiatrycznych przesłanek do stwierdzenia o niezdolności do czynności prawnych. Kiedy wydaje się opinie alternatywną, wyraźnie należy wskazać na podstawie materiału dowodowego o pozytywnym, jak i negatywnym rozstrzygnięciu. Sąd natomiast musi rozstrzygać jednoznacznie, ale zanim to zrobi, często korzysta z powołania innego biegłego.

Powaga sprawy związanej z ważnością wyrażania woli sugeruje dość jasno, że do wydania opinii w tej kwestii wskazana jest ekspertyza psychologiczna. Wielu psychiatrów korzysta z tej ekspertyzy dla głębszego poznania motywów decyzji testamentowej testatora.

---

O Autorze

---

Bibliografia

• DavisG.A., Wilcom M.J.: Adult Aphasia Rehabilitation Appied Pragmatics, College-Hill Press, San Diego, 1985.
  
• .Falicki Z.,Wandzel L.: Psychiatria sądowa dla studentów prawa. Uniwersytet Warszawski, Filia w Białymstoku, Białystok 1990.
  
• Kowentez M., Piątek J.: Odtwarzanie sylwetki psychologicznej osób nieżyjących w sprawach o unieważnienie testamentu. „Z zagadnień kryminalistyki” Instytut Ekspertyz Sądowych w Krakowie, Kraków 1991,t 24/25 s.117-123.
  
• Niedospiał M.: Zagadnienia ogólne testamentu w polskim prawie cywilnym. Polski Dom Wydawniczy „Ławica”, Poznań/Kraków 1993.
  
• Piątowski J.,S.: Prawo spadkowe – zarys wykładu. PWN, Warszawa 1979.
  
• Półtawska W.: Ekspertyza sądowo-psychiatryczna w postępowaniu spadkowym testamentowym. PZWL, Warszawa 1974.

---

Aneks

Kodeks Cywilny. Stan prawny na 1 października 2003 r (cyt.)

Rozdział II
Forma testamentu

Oddział 1
Testamenty zwykłe

Art. 949. [Testament własnoręczny] § 1. Spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą.

§ 2. Jednakże brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.

Art. 950. [Testament notarialny] testament może być sporządzony w formie aktu notarialnego.

Art. 951. [Testament urzędowy] § 1. Spadkodawca może sporządzić testament także w ten sposób, że w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego.

§ 2. Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Protokół powinien być podpisany przez spadkodawcę, przez osobę, wobec której wola została oświadczona, oraz przez świadków. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy zaznaczyć w protokole ze wskazaniem przyczyny braku podpisu.

§ 3. Osoby głuche lub nieme nie mogą sporządzić testamentu w sposób przewidziany w artykule niniejszym.

Oddział 2
Testamenty szczególne

Art. 952. [Testament ustny] § 1. Jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo, jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków.

§ 2. Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie.

§ 3. W wypadku, gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.

Art. 953. [Testament podróżny] Podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym można sporządzić testament przed dowódcą statku lub jego zastępcą w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swą wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków; dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, podając datę jej spisania, i pismo to w obecności świadków odczytuje spadkodawcy, po czym pismo podpisują spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy w piśmie podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy. Jeżeli zachowanie tej formy nie jest możliwe, można sporządzić testament ustny.

Art. 954. [Testament wojskowy] Szczególną formę testamentów wojskowych określi rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej wydane w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości.

Art. 955. [Utrata mocy testamentu szczególnego] Testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego.

Oddział 3
Przepisy wspólne dla testamentów zwykłych i szczególnych

Art. 956. [Niezdolność bycia świadkiem] Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu:
1) kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych;
2) niewidomy, głuchy lub niemy;
3) kto nie może czytać i pisać;
4) kto nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament;
5) skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.

Art. 957. [Korzyść dla świadka] § 1. Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia.
§ 2. Jeżeli świadkiem była jedna z osób wymienionych w paragrafie poprzedzającym, nieważne jest tylko postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Jednakże gdy z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament.

Art. 958. [Nieważność testamentu] Testament sporządzony z naruszeniem przepisów rozdziału niniejszego jest nieważny, chyba że przepisy te stanowią inaczej.

DZIAŁ II
POWOŁANIE SPADKOBIERCY

Art. 959. [Powołanie spadkobiercy] Spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób.

Art. 960. [Dziedziczenie w częściach równych] Jeżeli spadkodawca powołał do spadku lub do oznaczonej części spadku kilku spadkobierców, nie określając ich udziałów spadkowych, dziedziczą oni w częściach równych.

Art. 961. [Rozrządzenie oznaczonymi przedmiotami] Jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.

Art. 962. [Powołanie z zastrzeżeniem warunku lub terminu] Zastrzeżenie warunku lub terminu, uczynione przy powołaniu spadkobiercy testamentowego, uważane jest za nie istniejące. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia spadkobierca nie zostałby powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne. Przepisów tych nie stosuje się, jeżeli ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku.

Art. 963. [Podstawienie zwykłe] Można powołać spadkobiercę testamentowego na wypadek, gdyby inna osoba powołana jako spadkobierca ustawowy lub testamentowy nie chciała lub nie mogła być spadkobiercą (podstawienie).

Art. 964. [Podstawienie powiernicze] Postanowienie testamentu, przez które spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę do zachowania nabytego spadku i do pozostawienia go innej osobie, ma tylko ten skutek, że ta inna osoba jest powołana do spadku na wypadek, gdyby spadkobierca nie chciał lub nie mógł być spadkobiercą. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, iż spadkobierca bez takiego ograniczenia nie byłby powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne.

Art. 965. [Przyrost] Jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców testamentowych, a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, przeznaczony dla niego udział, w braku odmiennej woli spadkodawcy, przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przypadających im udziałów (przyrost).

Art. 966. [Dziadkowie spadkobiercy] Gdy na mocy testamentu spadek przypadł spadkobiercy nie obciążonemu ustawowym obowiązkiem alimentacyjnym względem dziadków spadkodawcy, dziadkowie, jeżeli znajdują się w niedostatku i nie mogą otrzymać środków utrzymania od osób, na których ciąży ustawowy obowiązek alimentacyjny, mogą żądać od spadkobiercy środków utrzymania w stosunku do swoich potrzeb i do wartości jego udziału spadkowego. Spadkobierca może uczynić zadość temu roszczeniu także w ten sposób, że zapłaci dziadkom spadkodawcy sumę pieniężną odpowiadającą wartości jednej czwartej części swego udziału spadkowego.

Art. 967. [Wykonanie zapisów i poleceń] § 1. Jeżeli osoba powołana jako spadkobierca testamentowy nie chce lub nie może być spadkobiercą, spadkobierca ustawowy, któremu przypadł przeznaczony dla tej osoby udział spadkowy, obowiązany jest, w braku odmiennej woli spadkodawcy, wykonać obciążające tę osobę zapisy, polecenia i inne rozrządzenia spadkodawcy.
§ 2. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio do spadkobiercy podstawionego oraz do spadkobiercy, któremu przypada udział spadkowy z tytułu przyrostu.

DZIAŁ III
ZAPIS I POLECENIE

Art. 968. [Zapis] § 1. Spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis).
§ 2. Spadkodawca może obciążyć zapisem także zapisobiercę (dalszy zapis).

Art. 969. (skreślony).

Art. 970. [Wykonanie zapisu] W braku odmiennej woli spadkodawcy zapisobierca może żądać wykonania zapisu niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu. Jednakże zapisobierca obciążony dalszym zapisem może powstrzymać się z jego wykonaniem aż do chwili wykonania zapisu przez spadkobiercę.

Art. 971. [Zapis obciążający kilku spadkobierców] Jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, zapis obciąża ich w stosunku do wielkości ich udziałów spadkowych, chyba że spadkodawca postanowił inaczej. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszego zapisu.

Art. 972. [Stosowanie przepisów ustawy] Przepisy o powołaniu spadkobiercy, o zdolności do dziedziczenia i o niegodności stosuje się odpowiednio do zapisów.

Art. 973. [Wykonanie dalszego zapisu] Jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis, nie chce lub nie może być zapisobiercą, obciążony zapisem zostaje zwolniony od obowiązku jego wykonania, powinien jednak w braku odmiennej woli spadkodawcy wykonać dalsze zapisy.

Art. 974. [Zwolnienie z dalszego zapisu] Zapisobierca obciążony obowiązkiem wykonania dalszego zapisu może zwolnić się od tego obowiązku także w ten sposób, że dokona bezpłatnie na rzecz dalszego zapisobiercy przeniesienia praw otrzymanych z tytułu zapisu albo przelewu roszczenia o jego wykonanie.

Art. 975. [Zastrzeżenie warunku i terminu] Zapis może być uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.

Art. 976. [Bezskuteczność zapisu] W braku odmiennej woli spadkodawcy zapis rzeczy oznaczonej co do tożsamości jest bezskuteczny, jeżeli rzecz zapisana nie należy do spadku w chwili jego otwarcia albo jeżeli spadkodawca był w chwili swej śmierci zobowiązany do zbycia tej rzeczy.

Art. 977. [Roszczenia uzupełniające] Jeżeli przedmiotem zapisu jest rzecz oznaczona co do tożsamości, do roszczeń zapisobiercy o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, o zwrot pożytków lub o zapłatę ich wartości, jak również do roszczeń obciążonego zapisem o zwrot nakładów na rzecz stosuje się odpowiednio przepisy o roszczeniach między właścicielem a samoistnym posiadaczem rzeczy.

Art. 978. [Odpowiedzialność za wady rzeczy oznaczonych indywidualnie] Jeżeli przedmiotem zapisu jest rzecz oznaczona co do tożsamości, obciążony zapisem ponosi względem zapisobiercy odpowiedzialność za wady rzeczy jak darczyńca.

Art. 979. [Jakość rzeczy oznaczonych co do gatunku] Jeżeli przedmiotem zapisu są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, obciążony powinien świadczyć rzeczy średniej jakości, uwzględniając przy tym potrzeby zapisobiercy.

Art. 980. [Odpowiedzialność za wady rzeczy oznaczonych co do gatunku] Jeżeli przedmiotem zapisu są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, do odpowiedzialności obciążonego względem zapisobiercy za wady fizyczne i prawne rzeczy stosuje się odpowiednio przepisy o rękojmi przy sprzedaży. Jednakże zapisobierca może żądać od obciążonego zapisem tylko odszkodowania za nienależyte wykonanie zapisu albo dostarczenia zamiast rzeczy wadliwych rzeczy takiego samego gatunku wolnych od wad oraz naprawienia szkody wynikłej z opóźnienia.

Art. 981. [Przedawnienie roszczeń z tytułu zapisu] Roszczenie z tytułu zapisu przedawnia się z upływem lat pięciu od dnia wymagalności zapisu.

Art. 982. [Polecenie] Spadkodawca może w testamencie włożyć na spadkobiercę lub na zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem (polecenie).

Art. 983. [Polecenie obciążające zapisobiercę] Zapisobierca obciążony poleceniem może powstrzymać się z jego wykonaniem aż do chwili wykonania zapisu przez spadkobiercę. Przepis ten stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy polecenie obciąża dalszego zapisobiercę.

Art. 984. [Wykonanie polecenia przez spadkobiercę zamiast zapisobiercy] Jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis z obowiązkiem wykonania polecenia, nie chce lub nie może być zapisobiercą, spadkobierca zwolniony od obowiązku wykonania zapisu powinien w braku odmiennej woli spadkodawcy polecenie wykonać. Przepis ten stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy polecenie obciąża dalszego zapisobiercę.

Art. 985. [Żądanie wykonania polecenia] Wykonania polecenia może żądać każdy ze spadkobierców, jak również wykonawca testamentu, chyba że polecenie ma wyłącznie na celu korzyść obciążonego poleceniem. Jeżeli polecenie ma na względzie interes społeczny, wykonania polecenia może żądać także właściwy organ państwowy.

DZIAŁ IV
WYKONAWCA TESTAMENTU

Art. 986. [Powołanie wykonawcy testamentu]
§ 1. Spadkodawca może w testamencie powołać wykonawcę testamentu.
§ 2. Nie może być wykonawcą testamentu, kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych.

Art. 987. [Odmowa bycia wykonawcą] Jeżeli osoba powołana jako wykonawca testamentu nie chce tego obowiązku przyjąć, powinna złożyć odpowiednie oświadczenie przed sądem.

Art. 988. [Obowiązki wykonawcy] § 1. Jeżeli spadkodawca nie postanowił inaczej, wykonawca testamentu powinien zarządzać majątkiem spadkowym, spłacić długi spadkowe, w szczególności wykonać zapisy i polecenia, a następnie wydać spadkobiercom majątek spadkowy zgodnie z wolą spadkodawcy i z ustawą.
§ 2. Wykonawca testamentu może pozywać i być pozywany w sprawach wynikających z zarządu spadkiem. Może również pozywać w sprawach o prawa należące do spadku i być pozywany w sprawach o długi spadkowe.

Art. 989. [Wzajemne roszczenia między spadkobiercą a wykonawcą testamentu] § 1. Do wzajemnych roszczeń między spadkobiercą a wykonawcą testamentu wynikających ze sprawowania zarządu spadkiem stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu za wynagrodzeniem.
§ 2. Koszty zarządu majątkiem spadkowym oraz wynagrodzenie wykonawcy testamentu należą do długów spadkowych.

Art. 990. [Zwolnienie przez sąd] Z ważnych powodów sąd może zwolnić wykonawcę testamentu.

Tytuł IV
ZACHOWEK

Art. 991. [Uprawnieni do zachowku] § 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).
§ 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Art. 992. [Podstawa do obliczenia zachowku] Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.

Art. 993. [Doliczanie darowizn] Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny uczynione przez spadkodawcę.

Art. 994. [Pominięcie niektórych darowizn] § 1. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
§ 2. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.
§ 3. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.

Art. 995. [Wartość przedmiotu darowizny] Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.

Art. 996 . [Zaliczenie darowizny na zachowek] Darowiznę uczynioną przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także darowiznę uczynioną przez spadkodawcę wstępnemu uprawnionego.

Art. 997. [Zaliczenie kosztów wychowania] Jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.

Art. 998. [Odpowiedzialność uprawnionego do zachowku za zapisy i polecenia] § 1. Jeżeli uprawniony do zachowku jest powołany do dziedziczenia, ponosi on odpowiedzialność za zapisy i polecenia tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego, który stanowi podstawę do obliczenia należnego uprawnionemu zachowku.
§ 2. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy zapis na rzecz uprawnionego do zachowku został obciążony dalszym zapisem lub poleceniem albo uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.

Art. 999. [Ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy za zachowek] Jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

Art. 1000. [Odpowiedzialność obdarowanych za zachowek] § 1. Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
§ 2. Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
§ 3. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny.

Art. 1001. [Ustalanie pierwszeństwa odpowiedzialności kilku obdarowanych] Spośród kilku obdarowanych obdarowany wcześniej ponosi odpowiedzialność stosownie do przepisów artykułu poprzedzającego tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku nie może uzyskać uzupełnienia zachowku od osoby, która została obdarowana później.

Art. 1002. [Dziedziczenie roszczenia z tytułu zachowku] Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.

Art. 1003. [Zmniejszanie zapisów i poleceń] Spadkobiercy obowiązani do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku mogą żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów i poleceń.

Art. 1004. [Zasady zmniejszania] § 1. Zmniejszenie zapisów i poleceń następuje w stosunku do ich wartości, chyba że z treści testamentu wynika odmienna wola spadkodawcy.
§ 2. W razie zmniejszenia zapisu obciążonego dalszym zapisem lub poleceniem, dalszy zapis lub polecenie podlega stosunkowemu zmniejszeniu.

Art. 1005. [Uprawnienia spadkobiercy uprawnionego do zachowku] § 1. Jeżeli spadkobierca obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku sam jest uprawniony do zachowku, może on żądać zmniejszenia zapisów i poleceń w takim stopniu, ażeby pozostał mu jego własny zachowek.
§ 2. Jeżeli zapisobierca sam jest uprawniony do zachowku, zapis uczyniony na jego rzecz podlega zmniejszeniu tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

Art. 1006 . [Żądanie całkowitego wykonania zapisu] Jeżeli zmniejszeniu podlega zapis, którego przedmiot nie da się podzielić bez istotnej zmiany lub bez znacznego zmniejszenia wartości, zapisobierca może żądać całkowitego wykonania zapisu, uiszczając odpowiednią sumę pieniężną.

Art. 1007. [Przedawnienie roszczeń z tytułu zachowku] § 1. Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów i poleceń przedawniają się z upływem lat trzech od ogłoszenia testamentu.
§ 2. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny przedawnia się z upływem lat trzech od otwarcia spadku.

Art. 1008 . [Wydziedziczenie] Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Art. 1009. [Przyczyna wydziedziczenia] Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu.

Art. 1010. [Przebaczenie] § 1. Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył.
§ 2. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.

Art. 1011. [Zstępni wydziedziczonego zstępnego] Zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.

---

Opublikowano: 2005-05-25

Oceń artykuł:
1
2
3
4
5
6

Ten artykuł nie ma jeszcze żadnych komentarzy. Skomentuj artykuł